Mạng xã hội (MXH) ngày nay được xem là kênh thông tin quan trọng, một phần thiết yếu trong cuộc sống hằng ngày của đại đa số người dân Việt Nam. Facebook, Instagram, Twitter, TikTok và nhiều nền tảng khác đã trở thành công cụ quan trọng để truyền thông, quảng bá, giải trí. Theo một cuộc khảo sát được thực hiện giữa những người dùng internet tại Việt Nam do Decision Lab thực hiện vào quý 2 năm 2023, tỷ lệ người dùng MXH TikTok thuộc thế hệ Z đạt 81%. Trên nền tảng TikTok, nội dung thông điệp được thể hiện qua video ngắn. Người sáng tạo nội dung có thể tận dụng sự tiện ích của nền tảng này để tự do sáng tạo, kích thích sự tò mò của công chúng và thành công trong việc xây dựng nội dung thu hút công chúng. Nội dung video trên MXH TikTok là một sản phẩm của nền văn hóa số. Có nhiều xu hướng sáng tạo nội dung video nhưng nội dung về chủ đề nhân văn có tác dụng giải trí, giáo dục nhận thức và lan tỏa các giá trị văn hóa tốt đẹp góp phần thúc đẩy hành động và xây dựng cộng đồng tử tế, văn minh.

Hình 1. Hình ảnh du khách Nhật Bản Take Sơn cầm nón lá và sáo trúc Việt Nam – Nguồn: Tác giả cung cấp

1. Đặt vấn đề

Trong thời đại hiện nay, internet không chỉ là một nguồn thông tin mà còn là trung tâm của mọi hoạt động trực tuyến. Sự gia tăng đột phá này kéo theo sự xuất hiện của nhiều MXH nổi tiếng trên khắp thế giới như Facebook, Twitter, Snapchat, Instagram, và đặc biệt TikTok. TikTok là một trong những MXH lớn nhất trên thế giới (ra đời năm 2016 tại Trung Quốc) và phần lớn người dùng nền tảng này là thanh niên. Đây là nền tảng MXH với định dạng video ngắn, nhiều bộ lọc hình ảnh, âm thanh độc đáo và ngày càng trở nên phổ biến với giới trẻ khi tạo được các “hot trend”.

Theo báo cáo We are Social Digital 2024, TikTok có khoảng 68 triệu người dùng tại Việt Nam vào đầu năm 2024, đứng thứ 5 trong số những quốc gia có số lượng người dùng lớn nhất nền tảng này (1). Trên TikTok, tốc độ thông tin lan truyền nhanh và có thể tiếp cận hàng triệu người dùng cùng một lúc. Theo dữ liệu thống kê toàn cầu, TikTok là ứng dụng được tải xuống nhiều nhất vào năm 2023 với 3,5 tỷ lượt tải xuống. Vượt xa ứng dụng đứng thứ hai là Instagram với 1,47 tỷ lượt tải xuống. Đứng thứ ba là Facebook với 1 tỷ lượt tải xuống. Trung bình một tháng TikTok có hơn 1 tỷ người sử dụng. Tuy không phải là ứng dụng được sử dụng nhiều nhất, nhưng TikTok là ứng dụng có thời gian sử dụng trung bình hằng ngày cao nhất. Cụ thể, trung bình lượng thời gian hoạt động của người dùng trên TikTok đạt 54 phút mỗi ngày (2). Vì vậy, có thể khẳng định rằng, video được đăng tải trên nền tảng này, có thể lan truyền với mức độ cao.           

2. Xu hướng sáng tạo nội dung theo chủ đề nhân văn

Các video về chủ đề nhân văn trên nền tảng TikTok chủ yếu từ các video/ clip kể chuyện (thường là những câu chuyện có thật), chia sẻ thông điệp tích cực trong cuộc sống, thể hiện sự đồng cảm, tình yêu thương, sẻ chia với người khác qua các video/ clip làm việc thiện, giúp đỡ người có hoàn cảnh khó khăn. Bên cạnh đó, nhiều video nhân văn trên TikTok cũng hướng đến mục đích giáo dục bằng cách lồng ghép các giá trị nhân văn, ý nghĩa của cuộc sống, tình bạn, gia đình hay các mối quan hệ xã hội. Từ đó tạo sự tích cực, truyền cảm hứng và động viên người xem. Các video có chủ đề nhân văn đa dạng trong cách tiếp cận, thể hiện, mỗi Tiktoker mang nét đặc trưng, màu sắc riêng và cách sáng tạo video riêng, thể hiện đúng tinh thần của một video chủ đề nhân văn.

Kênh TikTok Lưu Minh Khương

Được thành lập vào tháng 2-2021, kênh TikTok Lưu Minh Khương tính đến tháng 3-2024 đã đạt 2,4 triệu lượt theo dõi và tổng số lượt yêu thích của kênh là 57,7 triệu lượt yêu thích. Những video về chủ đề nhân văn của kênh đạt được lượng xem rất cao (có một video đạt 16,1 triệu lượt xem). Hầu hết các video đều xoay quanh việc chụp ảnh và chia sẻ câu chuyện của tác giả, mỗi bức ảnh là một câu chuyện. Các video về chủ đề nhân văn đa số là video chụp ảnh cho du khách nước ngoài, trong đó có 3 video có lượt xem nhiều nhất. Thông điệp chính của video là Hello Vietnam cho thấy sự thân thiện, cởi mở đối với các du khách nước ngoài đến Việt Nam du lịch.

Hình 2. Kênh TikTok Sài Gòn Xanh – Nguồn: Tác giả cung cấp

Thời lượng trung bình của mỗi video vào khoảng 1 phút 39 giây. Xuyên suốt video, tác giả thể hiện sự hiếu khách, tạo không khí vui tươi, trò chuyện với khách du lịch nước ngoài rất thân thiện. Cả 3 video đều không sử dụng hiệu ứng đặc biệt hay hình ảnh nghệ thuật mà được xây dựng rất gần gũi, hình ảnh đơn giản, ngôn từ đơn giản, âm nhạc nhẹ nhàng tạo cảm giác thỏa mái cho người xem.

Mức độ tương tác của người xem được thể hiện rất rõ dưới phần bình luận của bài viết. Công chúng bày tỏ sự thích thú với video và khen ngợi video “dễ thương” như: “Tôi ngưỡng mộ bạn chụp hình quá. Bạn làm cho khách thân thiện với Việt Nam hơn, tôi tự hào về bạn”; “Coi mấy clip kiểu vậy làm tôi vui với có năng lượng ấy chứ”… Bên cạnh những lời khen dành cho tác giả, người xem còn bày tỏ sự quan tâm tới những du khách nước ngoài trong video về độ dễ thương và thân thiện của họ. Điều này phản ánh sự thành công của chiến lược truyền thông này trong việc thúc đẩy hình ảnh tích cực về Việt Nam và khích lệ sự giao lưu và hiểu biết giữa các quốc gia trên nền tảng TikTok.

Qua việc khảo sát video nhân văn từ kênh TikTok Lưu Minh Khương, tác giả nhận thấy, các yếu tố giải trí, hài hước, sự thân thiện và chân thật của người làm nội dung có ảnh hưởng tích cực đối với người xem, giúp họ duy trì sự tương tác, tạo sự tò mò cho người xem. Bên cạnh đó, việc sáng tạo video có sự kết hợp với người nổi tiếng sẽ giúp kênh tương tác hiệu quả và tăng cường sự thuyết phục.

Kênh TikTok Sài Gòn Xanh

Được thành lập vào tháng 3-2023, kênh Sài Gòn Xanh tính đến tháng 3-2024 đã đạt 2,8 triệu lượt theo dõi và 47,5 triệu lượt yêu thích. Kênh được thành lập do được truyền cảm hứng từ một nhóm tình nguyện có tên Padawara ở Indonesia và xuất phát từ thực tế ô nhiễm tại các kênh rạch trên địa bàn TP.HCM. Sài Gòn Xanh đã lan tỏa nhiều hoạt động bảo vệ môi trường ý nghĩa cũng như tạo thêm động lực và truyền năng lượng tích cực cho thế hệ trẻ hiện nay.

Trong 6 tháng cuối năm 2023, các video có mức độ lan tỏa cao của Sài Gòn Xanh phải kể tới các video dọn rác tại Sài Gòn. Các video trên kênh của Sài Gòn Xanh luôn giữ được lượng xem ổn định và được đón nhận từ công chúng rất lớn. Hai video có lượng tương tác khủng là video dọn sạch rác ở Kênh Đồ Sơn đăng vào ngày 8-8-2023 đã đạt 161 triệu lượt xem 5,3 triệu lượt thích 27,9 nghìn bình luận 183,8 nghìn người yêu thích và có tới 61 nghìn lượt chia sẻ. Video dọn sạch rác trên kênh cùng Dj Mie đăng ngày 9-9-2023 đã đạt 103,6 triệu lượt xem 8 lượt thích 59,6 nghìn bình luận 281 nghìn lượt yêu thích và 87,3 nghìn lượt chia sẻ đã cho thấy thông điệp về việc bảo vệ môi trường nước được công chúng hưởng ứng và đón nhận nồng nhiệt.

Thời lượng trung bình của mỗi video là 18 giây. Cách thức làm video của Sài Gòn Xanh rất đơn giản: video bật chế độ tua nhanh, quay timelapse (chụp ảnh tua nhanh) quá trình dọn rác từ lúc kênh chứa cả bể rác tới khi kênh sạch sẽ, gọn gàng. Các yếu tố trực quan trong video thể hiện đúng tinh thần của tài khoản từ âm thanh đến hình ảnh đều rất đơn giản và chỉn chu. Người xem bày tỏ lòng biết ơn và tán dương hành động đẹp của nhóm Sài Gòn Xanh về ý thức bảo vệ môi trường. Từ những video đạt lượng tương tác cao, Sài Gòn Xanh sáng tạo chuỗi video biến việc dọn rác, bảo vệ môi trường trở thành niềm vui, thu hút đông đảo công chúng tham gia. Đặc biệt trong video có sự xuất hiện của các KOL, KOC như: Cinn, Dj Mie, diễn viên Angela Phương Trinh, hoa hậu Nguyễn Thúc Thùy Tiên.

Qua việc khảo sát kênh TikTok Sài Gòn Xanh, tác giả nhận thấy việc sử dụng thông điệp nhân văn có ảnh hưởng lớn đến nhận thức của người xem. Những video dài 16 giây, 20 giây nhưng thu hút hơn 100 triệu người xem với thông điệp bảo vệ môi trường bằng hành động ý nghĩa. Bên cạnh đó, yếu tố trực quan về âm thanh và nhạc nền cũng đóng vai trò quan trọng trong việc thu hút người xem.

Kênh TikTok Vẽ hạnh phúc

Được thành lập vào tháng 2-2023, kênh Vẽ hạnh phúc tính tới tháng 3-2024 đạt được 456 nghìn lượt theo dõi, 10,7 nghìn lượt thích. Hành động tích cực cao đẹp của 2 bạn trẻ Thanh Phượng và Phú Thịnh thu hút rất nhiều người quan tâm, bởi sự duyên dáng, lễ phép và cởi mở. Video của kênh luôn ngập tràn tiếng cười và sự đồng cảm sâu sắc đối với các mảnh đời bất hạnh. Với niềm yêu thích hội họa, đôi bạn trẻ đã thực hiện dự án “Vẽ hạnh phúc” để giúp những người bán hàng rong, bán hàng trên vỉa hè làm biển hiệu quảng cáo độc đáo, đặc sắc, từ đó có thể thu hút nhiều người mua hàng hơn.

Vẽ hạnh phúc đã triển khai, thực hiện, đăng tải nhiều video thú vị. Mỗi video gắn với một câu chuyện và hoàn cảnh khác nhau. Vẽ nụ cười là chuỗi video kênh đã triển khai trong năm 2023. Các video kể về hành trình mang niềm vui đến cho các quán vỉa hè bán đồ ăn ngon nhưng vắng khách, chia sẻ câu chuyện về hoàn cảnh của họ với cộng đồng mạng, làm biển hiệu bắt mắt cho quán để thu hút được nhiều người đến mua hàng. Hành động cao đẹp và ý nghĩa của cặp đôi Thanh Phượng và Phú Thịnh góp phần làm mới thêm giá trị của cuộc sống, giúp lan tỏa thông điệp tích cực về tình yêu thương, sẻ chia, sự đồng cảm góp phần làm nên một xã hội văn minh.

Kênh đã kết hợp với hoa hậu Ngọc Châu sáng tạo video “Vẽ nụ cười tập 16” trong dự án “Dream Of Vietnam”. Việc chia sẻ hình ảnh trò chuyện thân mật, quan tâm và lắng nghe của Vẽ hạnh phúc đã nhận được phản hồi tích cực từ người xem. Đa số người xem đều bày tỏ sự tôn trọng đối với cách mà Vẽ hạnh phúc làm nội dung. Có nhiều bình luận chia sẻ về nhân vật bà Sáu như: “Thương cụ quá”; “Nhà em gần chỗ đó để em ủng hộ bà”; “Mong sau hôm nay nhiều bạn tới ủng hộ cho cô và bà”.

Qua việc khảo sát video trên kênh TikTok Vẽ hạnh phúc, có thể nhận thấy để phát triển nội dung nhân văn người sáng tạo nội dung cần tập trung vào việc xây dựng thương hiệu cá nhân vì người xem thường bị thu hút bởi cái riêng, độc lạ và cách thức thể hiện. Ngoài yếu tố về thông điệp nhân văn, sự trải nghiệm và yếu tố giải trí đóng vai trò quan trọng trong việc giữ chân người xem.

Ngoài ra, còn một số kênh TikTok có chủ đề nhân văn thu hút được đông đảo công chúng trẻ quan tâm như kênh Tiktok Anden75 (An Đen) sáng tạo nội dung về việc nấu ăn cho trẻ em nghèo, kênh Vinhthichanngon (Vĩnh thích ăn ngon) sáng tạo nội dung giới thiệu về các quán ăn ngon của những người bán hàng rong, giúp những người nghèo khó. Các video trên kênh có đặc điểm chung là chuyển tải thông điệp giúp đỡ những hoàn cảnh khó khăn. Bên cạnh đó thái độ trân trọng, lễ phép với người nghèo của người sáng tạo nội dung là yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến nhận thức của người xem. Người xem quan tâm và chia sẻ bàn luận mạnh mẽ khi video mang thông điệp tích cực, nhân văn, video nhẹ nhàng thu hút công chúng bằng sự đồng cảm, sẻ chia và thấu hiểu.

3. Vấn đề đặt ra

Trong kỷ nguyên số, nếu biết cách khai thác và tận dụng, MXH sẽ là phương tiện hữu ích để truyền tải những giá trị nhân văn tới cộng đồng.

Qua việc phân tích 18 video của 5 kênh TikTok về chủ đề nhân văn, tác giả nhận thấy công chúng có xu hướng tương tác với những video có chủ đề nhân văn nếu xuất hiện hình ảnh của người nổi tiếng, có tầm ảnh hưởng cao. Khảo sát bằng phiếu khảo sát 96 người sử dụng MXH, nhóm tác giả nhận được kết quả: 38% người trả lời đồng ý rằng họ cảm thấy tò mò với những video có sự xuất hiện của người nổi tiếng; 54% đồng ý rằng video trên TikTok mang lại nội dung giải trí; 42% đồng ý với nội dung video tạo cho họ cảm thấy vui vẻ, hài lòng khi xem; 49,4% đồng ý rằng sự hài hước và thân thiện của video sẽ giữ chân họ lâu hơn. Điều này chứng tỏ mức độ ảnh hưởng của video nhân văn trên TikTok có ảnh hưởng tích cực đến nhận thức và hành vi của giới trẻ.

Nội dung video giữ vai trò quan trọng giúp cho người sáng tạo nội dung xây dựng thông điệp dễ dàng hơn. Có tới 46% người trả lời đồng ý rằng họ sẽ tập trung xem những video mang ý nghĩa, truyền cảm hứng nhân văn; 41% đồng ý rằng họ sẽ tích cực xem những video mang lại giá trị tích cực cho cộng đồng; 41% đồng ý rằng họ bị cuốn hút bởi những video có nội dung sáng tạo, độc đáo; 39% đồng ý rằng họ sẽ xem hết video nếu nó ngắn khoảng một phút; 39% đồng ý và cảm thấy phí thời gian với những video mang yếu tố công kích, tạo scandal (3). Những nội dung tiêu cực có thể gây hại cho giá trị văn hóa đạo đức, làm suy giảm niềm tin và ảnh hưởng xấu đến cộng đồng cần được hạn chế và loại bỏ trên nền tảng này. Đặc biệt, nhiều TikToker hiện nay sản xuất video với mục đích giải trí thường đính kèm #J4F (từ viết tắt của Just for fun, với nghĩa là chỉ vui thôi) nhưng sau đó là những nội dung có phần nhạy cảm và không phù hợp với văn hóa, thuần phong mỹ tục của nước ta. Tuy nội dung họ sáng tạo không trực tiếp hướng đến một cá nhân nào nhưng vô tình lại ảnh hưởng đến một nhóm công chúng. Từ những tranh cãi trên MXH sẽ tạo thời cơ cho những cá nhân sản xuất ra sản phẩm văn hóa lệch lạc.

Là một sản phẩm của thời đại công nghệ số, TikTok cũng là kênh truyền thông có tác dụng giáo dục nhận thức, nâng cao đời sống văn hóa của nhóm công chúng, khán giả trẻ. Tác giả đã lựa chọn biến độc lập sự kích thích để tìm hiểu hành vi của người dùng cho thấy có 43% đồng ý rằng họ cảm thấy tức giận với video chứa thông điệp độc hại; 41% đồng ý họ muốn chia sẻ ngay tới bạn bè những video có nội dung thú vị, độc đáo; 40% đồng ý và cho rằng họ cảm thấy hứng thú với cách dẫn dắt thông điệp của nhà sáng tạo nội dung; 36% đồng ý họ cảm thấy đồng cảm với video chứa nội dung nhân văn. Như vậy có thể thấy, nội dung văn hóa được chuyển tải trên TikTok cần dựa trên hệ thống giá trị phù hợp với phong tục, tập quán, văn hóa và lối sống của người Việt Nam. Các nội dung văn hóa số tích cực giúp lan tỏa giá trị văn hóa, nâng cao hiểu biết và duy trì thiết chế xã hội tích cực cần được phát huy.

TikTok là một nền tảng cạnh tranh với hàng triệu video được tải lên hằng ngày. Để nổi bật, nội dung phải thật sự độc đáo và gây chú ý, để lại dấu ấn riêng có tính nhận diện cao. Ngoài ra, video trên TikTok có thời lượng ngắn, giới trẻ có xu hướng tiếp nhận thông tin nhanh. Điều này đặt ra thách thức trong việc truyền đạt thông điệp hoặc câu chuyện truyền thông một cách hiệu quả trong thời gian ngắn. Để làm được điều đó, nhà sáng tạo nội dung cần xây dựng niềm tin với người xem thông qua việc truyền tải thông điệp độc đáo, sáng tạo về dịch vụ, sản phẩm nhằm gia tăng sự ủng hộ và tương tác từ cộng đồng. Người sáng tạo nội dung cần tập trung xây dựng những yếu tố có tính giải trí trong video sáng tạo như câu mở đầu thu hút, gây tò mò cho người xem hoặc đưa những câu nói lan tỏa xu hướng, các bản nhạc thịnh hành vào video để thu hút người xem tham gia tương tác phản hồi.

Việt Nam là một trong những quốc gia Đông Nam Á có tốc độ tăng trưởng người dùng MXH cao nhất, đặc biệt là TikTok. Theo số liệu tính đến quý 1-2024, có khoảng 78,44 triệu người dùng internet tại Việt Nam, trong đó Tiktok đứng thứ 3 với 77,8% người dùng internet trong độ tuổi từ 16-64 tuổi (4). Có thể thấy, người Việt Nam, đặc biệt là những người trẻ và thế hệ Z, sử dụng MXH, cụ thể là TikTok như một thói quen trong cuộc sống thường nhật. Bắt kịp xu hướng MXH TikTok hiện nay, các nhà sáng tạo nội dung số liên tục sản xuất những video thỏa mãn thị hiếu công chúng nhằm hút tương tác. Với thời lượng ngắn chỉ khoảng 30 giây – 1 phút, không thể phủ nhận có nhiều người chọn con đường “tắt”, làm nội dung không lành mạnh để được chú ý, nổi tiếng.

MXH trực tuyến ngày càng được công nhận là một kênh thông tin quan trọng với công chúng, đặc biệt là công chúng trẻ. Nội dung video có chủ đề nhân văn trên MXH TikTok có khả năng lan truyền, tạo ấn tượng, xây dựng niềm tin, gia tăng sự cố kết cộng đồng hoặc góp phần giáo dục nhận thức, xây dựng hành vi và văn hóa ứng xử tốt đẹp cho người trẻ. Giới trẻ nói riêng và người dùng MXH nói chung đều có xu hướng yêu thích, quan tâm những video, nội dung mang lại cho họ sự tương tác, cảm xúc, sẻ chia và sự đồng cảm. Vì vậy, sáng tạo nội dung nhân văn trên MXH là một xu hướng tích cực, cần được lan tỏa rộng rãi góp phần tạo ra sân chơi lành mạnh cho người trẻ, hình thành nên một cộng đồng biết sẻ chia, yêu thương, kết nối trên nền tảng trực tuyến.

_____________________

1. Quỳnh Anh, Việt Nam nằm trong top 5 quốc gia có lượng người dùng Tiktok nhiều nhất thế giới, vneconomy.vn, 15-2-2024.

2. Minh Đức, Tiktok là nền tảng được các thương hiệu ưa chuộng nhất năm 2023, vtv.vn, 16-11-2023.

3. Đỗ Thị Hồng Nhung, Ảnh hưởng của video viral đến nhận thức của thanh niên trên mạng xã hội TikTok, Kỷ yếu Hội thảo khoa học sinh viên của Học viện Phụ nữ Việt Nam, 2024.

4. Datareportal, Báo cáo kỹ thuật số Việt Nam năm 2024, dcca.org.vn

TS LẠI THỊ HẢI BÌNH – Ths NGUYỄN THÁI HỌC

Nguồn: Tạp chí VHNT số 587, tháng 11-2024